Dem alyş – bu öýkende amala aşyrylýan hadysalaryň toplumy bolup, ganda kislorodyň we kömürturşy gazyň kadada saklanmagyny üpjün edýär. Öýkende esasy üç hadysa amala aşyrylýar: alweolalaryň wentilýasiýasy, alweolokapillýar perdesinden kislorodyň we kömürturşy gazyň diffuziýasy we perfuziýasy (öýken kapillýarlaryndan ganyň gerekli mukdarda geçmegi).
Dem alşyň ýetmezçiligi – bu patologik hadysa bolup, daşky dem alşyň bozulmagy netijesinde ganyň kadaly gaz düzüminiň üpjün edilmezligi bilen häsiýetlendirilýär. Dem alyş ýetmezçiliginiň döreýşi, esasan, wentilýasiýanyň, diffuziýanyň, perfuziýanyň bozulmalary bilen baglydyr.
Wentilýasiýanyň amala aşyrylmagyna indiki dokumalar gatnaşýarlar: merkezi nerw ulgamy (beýniniň dem alyş merkezi, oňurga ýiliginiň moto- neýronlary), periferik nerwler (hereketlendiriji we duýujy), dem alyş ýollary, döş kapasasy we öýken.
Kadaly şertlerde adamda dem alyş bellibir ýygylykda, çuňlukda, yzygiderlikde amala aşyrylýar. Rahat ýagdaýda adam kynçylyksyz dem alýar. Şu ýagdaý (dem alyş) eupnoe diýlip atlandyrylýar. Dürli bozulmalarda dem alyş merkezine reflektor, gumoral ýa-da başga täsirleriň netijesinde dem alşyň yzygiderligi, onuň ýygylygy we çuňlugy üýtgäp, dem gysma döräp biler. Bu üýtgeşmeler bedeniň öwezini dolma hadysalary hökmünde ýa-da dem alşyň kadaly sazlaşygynyň bozulmagy netijesinde ýüze çykyp biler.
Apnoe – dem alşyň wagtlaýynça togtamagydyr. Periodik dem alyş bolsa dem alyş ritminiň bozulmagy bolup, dem alyş apnoe döwürleri bilen gezekleşýär. Periodik dem alşyň iki görnüşi: Çeýn-Stoks we Biot dem alşy tapawutlandyrylýar. Çeýn-Stoks dem alyş, dem alyş hereketiniň amplitudasynyň kem-kemden giperpnoe çenli güýçlenmegi bilen, soň bolsa kem-kemden apnoe çenli peselmegi bilen häsiýetlendirilýär.
Biot dem alşy – deň amplitudaly dem alyş hereketiniň apnoe bilen gezekleşmegidir. Biot dem alşy meningitde, ensefalitde we merkezi nerw ulgamynyň bozulmagy bilen geçýän kesellerde duş gelýär.
Gasping dem alyş – bu dem alşyň kynlaşmagy, dem alyş seýrek we gowşak bolýar. Ölümiň agoniýa döwründe, mysal üçin, asfiksiýanyň ahyrky döwründe duş gelýär. Dem gysma – bu dem alyş ýetmezçiliginde howa ýetmezçilik duýgusydyr. Muňa başgaça dispnoe diýilýär.
Ogulgeldi ANNAÝEWA,
Myrat Garryýew adyndaky Türkmenistanyň Döwlet lukmançylyk uniwersitetiniň Patologik fiziologiýa kafedrasynyň mugallymy.
