Mälim bolşy ýaly, beýni-damar keselleri ykdysady taýdan ösen ýurtlarda has giň ýaýrap, ol nerw-psihiki dartgynlygyň artmagy netijesinde, adamlaryň işjeň döwründe ýürek gan-damar keselleriniň düzüminde köpelýändigi bilen düşündirilýär. Soňky ýyllarda ýaşlaryň, hatda çagalaryň arasynda hem insultyň ýygy duşmagy anyklanýar. Dünýäde her ýylda on dört mln adam ýiti insult keselini geçirýär, olardan alty mln ölümçilige sezewar bolýar. Bu maglumatlar Bütindünýä Saglygy Goraýyş Guramasy tarapyndan ýaýradyldy.
Biz bu makalamyzda insultdan soňky döwürde ýüze çykýan ruhy bozulmalar hakda belläp geçeris. Insultdan soň ýiti psihozyň ösmegi adaty ýagdaý bolup durýar. Bu ýagdaý 2-3 sagat ýa-da birnäçe gün dowam edip biler we bu döwürde näsag gorkyny başdan geçirýär, hyýaly düşünjelere berilýär. Umuman aýdanyňda, insultdan soňky psihoz, esasan zäherlenmek, zeper ýetmek ýa-da gabanjaňlyk alamatlaryny döredýän ýiti paranoide meňzeýär.
Insultdan soň adam dürli psihiatrik we newrologiki näsazlyklary döredip biler. Statistikalara görä, insultdan soňky döwürde newropsihiatrik patologiýalaryň kliniki ýagdaýy näsaglaryň 30% -de ýüze çykýar. Şeýle hem insultdan soň psihoz, şizofreniýa meňzeş alamatlar, galýusinasiýa, psihotik ýüze çykmalar, keýpiň bozulmagy ýüze çykýar. Insultdan soň psihozyň bejergisi farmakoterapiýa we psihoterapiýa arkaly amala aşyrylýar.
Psihozda insult şikesleriniň ýerleşişi sag ýarym şarda, köplenç parietal, wagtlaýyn we frontal sebitlerde, sag kaudat ýadrosynda ýerleşýär. Hünärmenler insultdan soňky psihozalaryň ýüze çykmagynyň pes işleýiş netijelerini we ölüm derejesiniň ýokarydygyny aýdýarlar. Psihoz bilen insultdan ejir çeken näsaglaryň 40% beýniniň bu ýerlerinde lezýonlardan ejir çekýärler. Näsaglaryň 8% -de çep ýarym şarda näsazlyklar ýüze çykýar, 3% -de ikitaraplaýyn zyýan bar. Insultdan soňky psihoza aşakdaky alamatlar mahsusdyr: düşnüksiz gürlemek, kelle agyry we bedende çep tarapdaky gowşaklyk.
Statistikalara görä, insult her ýyl 16 million adamda ýüze çykýar. Iňlis alymlary 1975 ― 2016-njy ýyllar aralygynda insultdan soňky psihozalar, olaryň häsiýetleri, bejergä täsiri we töwekgelçilikleri barada gözleg geçirdiler. Şoňa görä-de, erkekler aýallara garanyňda psihoza has ýygy duş gelýärler. Patologiýanyň ýüze çykmagy gijä galmagy bilen häsiýetlendirilýär. Geçirilen gözleglere görä, insultdan ejir çeken näsaglaryň köpüsinde aşakdaky newrologiki ýagdaý ýüze çykdy:
― kelle agyry;
― bedeniň çep tarapyndaky näsazlyklar;
― görüşiň peselmegi, gürlemezlik;
― bedendäki gowşaklyk.
Şoňa görä-de, insultdan soňky ilkinji sagatlarda, aýratyn hem 4-48 sagadyň aralygy kelle beýniniň zeperleýji faktorlardan goralmagy üçin örän wajyp hasaplanýar. Insultyň alamatlaryny çalt ýüze çykarmak, gemostazy gözegçilikde saklap, gyssagly ýagdaýda trombolizisi geçirmek, aýratyn ýagdaýlarda mehaniki tromboektomiýa geçirmek oňyn netijelerini berýär.
Insultdan soňky dikeliş döwründe giňden ulanylýan derman toparyna nootroplar (noos – ruh, pikir; tropos – ugur diýen manyny berýär) degişlidir, olar huşy, ýatkeşligi, kognitiw funksiýany gowulandyrmaklyga ukyplydyr.
Bahargül MEREDOWA,
Myrat Garryýew adyndaky Türkmenistanyň Döwlet lukmançylyk uniwersitetiniň Psihiatriýa, narkologiýa we medisina psihologiýasy kafedrasynyň mugallymy.
