Diňe bir türkmeniň däl, eýsem, XVIII-XIX asyryň türki dilindäki edebiýatynda-da ýatdan çykmajak yz galdyran Magtymguly Pyraganyň ömrüni we döredijiligini öwrenmek, şeýle hem Ýewropa ýaly dünýä halklarynyň tanyşlygy, eserleri bilen meşhur gözlegçiler Arminiý Wamberi we Aleksandr Hodzko-Boreýko tarapyndan başlandy. Bu barada «Türkmenistan: Altyn asyr» saýtynda habar berilýär.
Taryhy we bibliografiki takyklygy saklasak, Ýewropaly gözlegçileriň we okyjylaryň ilkinji gezek 1842-nji ýylda Londonda üç goşgusyny we şahyryň gysga terjimehalyny çap eden A.Hodzko-Boreýkonyň neşirleri arkaly Magtymgulynyň goşgulary bilen tanşandygyny aýdyp bileris.
1863-nji ýylda türkmen topragynda bolan haýran galdyryjy «Merkezi Aziýa syýahat» atly kitabyň awtory, wenger alymy Arminiý Wamberi 1879-njy ýylda Leýpsigde Magtymgulynyň 21 goşgusyny neşir etdi.
XVIII asyryň başynda Ýewropadaky bu ugra gyzyklanma bildirýänleriň biri Polşa-Belarus-Litwa jemgyýetçilik işgäriniň ogly we şahyr Ýana-Hodzko-Boreýko- Aleksandr boldy. Ol ilkinji bolup türkmen poeziýasyny Ýewropa dillerine terjime edenleriň biridir. 1842-nji ýylda Londonda Aleksandr Hodzko-Boreýko Magtymgulynyň üç goşgusyny neşir etdi we neşiriň terjimehal ýazgysyny berdi.
Ol bu üç şygra «Magtymguly türkmeniň üç aýdymy» diýen umumy ady berýär. Olary aýry-aýrylykda «Magtymguly – öz enesine», «Paýhasly pikirler» we «Gyş ýatlamalary» diýlip atlandyrylypdyr.
Hodzko “Görogly” şadessanyny ilkinji bolup suratlandyran we türkmen halkynyň halk döredijiliginiň özboluşlylygyny açan ilkinji adamdyr. Şeýle üstünlige ýetmek üçin Aleksandr Hodzko-Boreýko üçin nähili tagallalaryň gerekdigini göz öňüne getirip bilersiňiz.
Wamberi öz kitabynda türkmenleriň myhmansöýerligini haýran galmak bilen belläp geçdi: her kimiň bir ýa-da birnäçe daşary ýurtlyny myhman almak üçin görkezen yhlaslary ony haýran galdyrypdyr, türkmenleriň myhmansöýerligi hakynda öň eşidenem bolsa, onuň beýle derejededigini göz öňüne getirip bilmändir.
Adatdan daşary adam, Wamberi etnograf, dilçi, žurnalist, ensiklopedik bilimli adam hökmünde köp Ýewropa we gündogar dillerinde gürleýän, şeýle hem yslam dinini kabul eden adam hökmünde taryhda möhüm yz galdyrdy.
Britaniýanyň milli arhiwi 2005-nji ýylda resminamalary aýan edeninden soň, Wamberiniň syýahat eden wagtynda Britan aňtaw gullugyna degişli bolandygy üçin, beýik alymyň gizlenmek sungatynda nädip ussatlyga ýetendigi belli boldy. Beýik Wengriýaly alymyň döredijilik mirasy, görnüşi ýaly, entek doly öwrenilmedi.
Türkmen alymlarynyň Budapeşte eden soňky iş saparyndan soň, ylmy kitaphanada beýik şahyr Magtymguly Pyragynyň döredijilik mirasy bilen baglanyşykly özboluşly golýazmalary tapandyklary mälim boldy.
Pirguly ANNAKULYYEW,
Seýitnazar Seýdi adyndaky Türkmen döwlet mugallymçylyk institutynyň Roman-german dilleri we edebiýaty fakultetiniň iňlis dili we edebiýaty hünäriniň 4-nji ýyl talyby.
