Asman jisimleri: ýyldyzlar, Gün, Aý, planetalar we beýlekiler. Okan goşgularyňyzyň köpüsinde şahyrlaryň ýyldyzlary asman çüýjagazlara, Güni çörege, Aýy gädilen çörege meňzedendigini bilýänsiňiz. Asman jisimlerini öwrenýän ýörite ylmyň we ýöriteleşdirilen binalaryň bardygyny hem bilýänsiňiz. Biler bolsaňyz, asman jisimlerini öwrenýän ylmy-barlag edarasyna astronomik obserwatoriýa diýilýär.
Obserwatoriýalaryň esasy gözegçilik enjamy — teleskop. Ýöne täsin tarapy teleskop oýlanyp tapylmanka hem obserwatoriýalar bar eken. Alymlaryň pikirine görä, ilkinji obserwatoriýalaryň biri biziň eýýamymyzdan 2 müň ýyl ozal döredilen Stonhendž obserwatoriýasydyr. Orta asyrlarda döredilen obserwatoriýalaryň iň meşhurlarynyň biri Samarkantdaky Ulugbegiň obserwatoriýasydyr.
Häzirki wagtda Ýer ýüzünde 500-den gowrak obserwatoriýa hasaba alnyp, olarda asman jisimlerine gözegçilik işleri yzygiderli dowam etdirilýär. Dünýäde iň uly teleskoplar hökmünde esasy aýnasynyň diametri 5 metr bolup, Maunt Palomar obserwatoriýasynda ýerleşýän we esasy aýnasynyň diametri 6 metr bolup, Demirgazyk Kawkazda Zelençuk stansiýasynyň golaýynda ýerleşýän teleskoplary belläp geçmek bolar. Olaryň kömegi bilen ýagtylyklary 24 ýyldyz ululygyna ýetýän asman jisimleri öwrenilýär.
Diýarymyzyň elmydama açyk asmany adamlaryň ünsüni hemişe özüne çekipdir. ХХ asyryň ikinji ýarymynda türkmen astronomlary H.Gulmedowyň, A.Sawruhiniň, G.Nasyrowyň, M.Karabeýnikowanyň, Ý.Hanyň, W.Hamidulinanyň we başgalaryň geçiren ylmy-barlag işlerine görä, biziň Diýarymyz asman jisimlerine gözegçilik etmek boýunça iň amatly ýurtlaryň biri bolup, Çiliden soň dünýäde ikinji ýerde durýar. Şeýle hem Beýik Ýüpek ýolunyň ugrunda ýerleşenligi üçin Diýarymyzyň çäginde gadym wagtlarda hem astronomiýa ylmyna uly üns berlipdir. Muňa gadymy Merwiň dünýä belli kitaphanasy hakdaky maglumatlar şaýatlyk edýär.
Türkmenistanyň çäginde ilkinji obserwatoriýalar Nusaýda we gadymy Merwde gurnalyp, olarda asman jisimlerine gözegçilik edipdirler. Gadymy Ürgenç galasynda hem bir obserwatoriýa bolup, onda dünýä belli alymlar asman jisimlerine gözegçilik edipdirler. Asly sarahsly Ahmet as-Sarahsy matematika, astronomiýa, filosofiýa degişli işleriň ençemesini ýazypdyr. Beýik Ýüpek ýolunyň ugrundaky iň meşhur şäherleriň biri bolan Merwde doglan, belli türkmen matematigi al-Habaş al-Hasib gün sagady bilen meşgullanypdyr. Ol gün sagadynyň kömegi bilen ilkinji bolup tangens we kotangensleriň tablisalaryny düzýär. Matematikler uzak wagtlap olaryň tablisalaryndan peýdalanypdyrlar. Omar Haýýam 1074-1075-nji ýyllarda Merwdäki Mälik şanyň obserwatoriýasynda işläpdir.
Laçyn AŞYROWA,
Türkmen oba hojalyk institutynyň Agronomçylyk fakultetiniň Ýyladyşhana hojalygy hünäriniň talyby.
