Taryhy maglumatlarda bellenilişi ýaly, Günorta Türkmenistanda, ýagny Jeýtunda ilkinji nagyşlaryň iň ýönekeýje görnüşi ýüze çykyp ugrapdyr. Boýag ösümliklerini ýakyp, külüni ýaga garyp, boýag almagyň hötdesinden gelipdirler.
Jeýtun medeniýeti döwründen öz gözbaşyny alyp gaýdýan boýagçylyk senedi Altyndepe medeniýetinde ösüp, gadymy Horezmde, Marguşda has kämilleşip, boýaglaryň hili gowulanypdyr we reňk görnüşi artypdyr. Bu bolsa türkmen topragynyň ösümliklere baýlygy bilen bir hatarda, olary öz hojalyk durmuşynda hem giňden ulanmagy başarandygyny görkezýär. V asyrda ýaşap geçen Gerodot: „Ol ýerleriň tokaýlarynda (Türkmenistanyň çäklerinde) üýtgeşik ýapraklar bilen örtülen agaç bar. Ýerli ilat şol agajyň ýapragyny owradyp, suw goşup, boýag alýar. Ol boýaglar arkaly dokalan haly asla könelmeýär“ diýip ýazýar. Mundan başga „Awesta“ kitabynda hem 100-den gowrak boýag ösümlikleri hakda bellenilip geçilýär. Şeýlelikde, türkmen topragynda bitýän boýag ösümlikleriniň ýüplere reňk bermekde gaty irki döwürlerden gözbaş alýandygyny görmek bolýar. Sebäbi dokmaçylygyň, mata önümleriniň ýüze çykmagy bilen ýüpleri reňklemek zerurlygy ýüze çykypdyr. Şeýlelik bilen, türkmen topragynyň boýag önümlerine baý bolmagy, ussat boýagşynaslaryň kemala gelmegi halydyr mata önümleriniň hiç bir halkyňka meňzemeýän reňk öwüşginleriniň sazlaşygynyň inçelik bilen işlenilmegine we düzülmegine ýol açypdyr.
Taryhy maglumatlara görä, b.e. öňki XIV asyrda alkanda ösümliginiň köki Müsürde, Merkezi Aziýa halklarynyň arasynda boýag ösümligi hökmünde giňden ulanylypdyr. Bu ösümlik boýag zyýansyzlygy üçin ýüňe, ýüpege hem-de dermanlara reňk bermekde ulanylýar. Alkanda ösümliginiň köki gyzyl reňkiň dürli öwüşginini almak üçin hyzmat edipdir.
Boýagçylyk sungatynda, reňk saklaýjylykda meşhurlyk gazanan nil reňki hem ýüpleri, ýüpekleri boýamakda giňden ulanylypdyr. Ilkinji gezek nil reňki Kyrkgyz gowagynyň jülgesinde ýerleşýän pisse tokaýlygyndan alnypdyr. Nil pisse miwesiniň gabygyndan alnyp, ol beýleki reňkler bilen garyşmaýar.
Mundan başga-da syýak ösümliginiň gülünden sary reňkiň dürli görnüşlerini almak bolýar. Kyrkbognuň kökünden gök reňki, şelun ösümliginden sary-gök reňki alypdyrlar. Bulardan başga-da boýagşynas zenanlarymyz çöpboýanyň kökünden we miwesinden, ýüzärligiň dänesinden, hoz agajynyň miwesiniň gabygyndan, sary çöpüň gülünden, naryň miwesiniň gabygyndan, tut agajyndan, gara çöpüň dänesinden, kerkawyň ýapragyndan, üzümiň ýapragyndan dürli boýaglary alypdyrlar.
Geçmişde boýagşynaslar ýüpi boýamazdan ozal ýüpi ajy ýa-da soganyň suwunda ýatyrmak usullaryny ulanypdyrlar. Şeýle edilende ýüpüň reňki gowy alypdyr, reňkiň öwüşgini owadan, alnan reňkler durnukly we solmazak bolupdyr. Ajyny taýýarlamakda bolsa zäk bilen bugdaý, arpa we jöwen dänesinden alnan undan ýugrulyp taýýarlanan ajy hamyr ulanylypdyr. Ýüpi ajyda ýatyrmagyň möhleti ýüpüň alýan reňkine bagly bolup, ol bir hepdeden 40 güne çenli dowam edipdir. Ýüplügiň has berk bolmagy üçin pissäniň gara tegmilli ýapragyny ulanypdyrlar. Boýag boýamagyň inçe syrlary nesilden-nesle geçipdir. Şeýlelik bilen, ýurdumyzda ösýän ösümliklerden dürli reňkleri almagy başarypdyrlar.
Gözel ÝEGENDURDYÝEWA,
Magtymguly adyndaky Türkmen döwlet uniwersitetiniň himiýa fakultetiniň 1-nji ýyl talyby.
