El degirmeni halkymyzyň gadymy senetleriniň biridir. Gazuw-agtaryş işleriniň netijesinde biziň eýýamymyzyň II-III asyrlaryna degişli bolan ýadygärliklerden el degirmeniniň daşlary tapylypdyr.
Degirmen üçin has berk daşlar saýlanypdyr. Saýlanan daşlar ýonulyp, tekiz ýylmanypdyr. Soňra un gowy üweler ýaly, daşlaryň ýüzi ýörite ýasalan polat çekiç ýa-da toýundan guýlan köne ýerdemir bilen urlup, büdür-südür edilip diş çykarylypdyr. Bu işe «dişemek» diýlipdir. Degirmeniň aşaky we üstki daşlaryna «paý» diýlipdir. Käbir ýerlerde üstki paýa «üstünlik», aşaky paýyna «astynlyk» hem diýlipdir.
Degirmen daşlarynyň aşaky paýynyň ortasyndan deşik edilip, ondan togalak agaç geçirilipdir. Oňa «topagaç» diýlipdir. Degirmeniň ýokarky daşynyň ortasyndan bugdaý guýmak üçin deşik edilipdir. Oňa «dol» diýlipdir. Şol doluň içinde bolsa keseligine ortasy deşik agaç goýlupdyr, ol agaja «pilek», kä ýerlerde «jykyryk» diýlipdir. Jykyryk dänäni kadaly guýmak üçin ulanylypdyr.
Aşaky daşyň deşigindäki topagajyň içinden ýylgyn ýaly sagdyn berk agaçdan edilen inçe, süýnmek agaç geçirilip, jykyrygyň ortasyndaky deşige geýdirilipdir. Ol agajyň görnüşiniň süýnmekligi üçin, oňa «süýbek» diýipdirler. Ýokarky degirmen daşy hem jykyryk arkaly şol süýbegiň daşyndan aýlanypdyr.
Üstki daşyň gyrasyndan kiçiräk deşijekler deşilipdir. Oňa «gürlük» diýlipdir. Gürlüge iki metr çemesi uzynlykdaky, ujy çiş we demir halka geýdirilen, piliň sapyna meňzeş agaç geýdirilipdir. Ol agaja «gurmagaç» diýlipdir. Gurmagaç bilen degirmen daşyny aýlapdyrlar. Gurmagajyň ýokarky ujuna ýüp baglanyp, üç tarapa berk çekilip, oýüň tärimine ýa-da tamyň diwarlaryna kakylan ýogyn çüýlere saralypdyr. Ol ýüplere «serbent», kä ýerlerde bolsa «germewaç» diýlipdir. Serbent gurmagajy aşak basyp, degirmeniň üstki daşyna agram salypdyr. Un üwelende degirmene gysymlap bugdaý guýupdyrlar. Gurmagajy el bilen aýlap, gallany una öwrüpdirler. Şol sebäpli-de oňa el degirmeni diýlipdir.
Şeýlelikde, el we suw degirmenleri uzak asyrlap ynsan durmuşynda uly orun tutupdyr. Indi olar milli gymmatlyklarymyz hökmünde ýurdumyzyň muzeýlerinde goralyp saklanýar.
Bägül ÖWEZMYRADOWA,
S.A.Nyýazow adyndaky TOHU-nyň Türkmenabat agrosenagat orta hünär okuw mekdebiniň Dokma önümçiligi hünäriniň 217-nji toparynyň talyby.
